>>>EK EYLEM (-i-) <<<

EK EYLEM (-i-)

1. Eylem dışı (ad soylu) sözcüklerin zaman/kip ekleri almalarını sağlarlar.

2. Basit zamanlı eylemlere gelerek birleşik zamanlı eylem yaparlar.

Eylem dışı sözcüklere eklenerek yüklem olmalarını sağlarlar.

er->ir->i-

                BİLİNEN/GÖRÜLEN GEÇMİŞ ZAMAN (-idi):

    Ad+idi+kişi

                ÖĞRENİLEN/DUYULAN GEÇMİŞ ZAMAN (-imiş):

    Ad+imiş+kişi

                GENİŞ ZAMAN (eksiz):

    ad+i(r)+kişi

                ŞART/KOŞUL KİPİ:

    Ad+ise+kişi

    BİRLEŞİK EYLEMLER:

İki eylemin belirli kurallara göre birleşmesi.

Hem anlam hem de biçim yönünden kalıplaşarak oluşurlar.

                KURALLI BİRLEŞİK

Eylem+eylem

                                YETERLİK (-ebil)

Cümleye “gücü yetme, başarma olasılık” anlamları katar.

    Örn:

                Bu soruların hepsini çözebilir. (yeterlilik)

                Ahmet bu akşam gelebilir/gelmeyebilir. (olasılık)

Olumsuzu: eylem+ –ama, -eme + zaman eki+kişi

    Örn:

                Konuşabilir>konuş-amaz

                Gelebilirim>gel-emem

                Koşabildin>koş-amadın

                                TEZLİK (-i, -ü,-ı, -u vermek)

Cümleye “çabukluk olma, önem vermeme vb” anlamlar katar.

    Örn:

                Haberi duyunca gelivermiş (tezlik)

                Bana şu mektubu okuyuver. (hemen oku)

                Bir kez daha geliver, ne olacak? (önemsememe)

Olumsuzu: eylem+me+iver+zaman eki+kişi eki

                    Eylem+iver+me+zaman eki+kişi eki

    Örn:

                Yazmayıverdin.

                Atıvermedin.

                                SÜRERLİK (-a, -e durmak, gelmek, kalmak)

    Örn:

                Ardından bak-akal-dı

                Siz git-edur-un , ben yetişirim

                Bu gelenek nesilden nesile sür-egel-miş

Olumsuzu yoktur.

                                YAKLAŞMA (-a,-e yazmak)

Cümleye “ az kalsın, neredeyse” anlamları katar.

    Örn:

                Karşıdan karşıya geçerken öl-eyaz-dım.

                Ayağım kayınca düş-eyaz-acaktım.

Olumsuzu yoktur.

                                İSTEKLENME (-eceği/-esi gelmek)

Cümleye isteklenme, özlem anlam ayrıntıları katar.

    Örn:

                İçesin geldi. (içmek istedim)

                Göresim geldi. (görmek istedim)

                YARDIMCI EYLEMLERLE KURULAN BİRLEŞİK EYLEMLER

Yardımcı eylemler: “etmek, olmak, kılmak, buyurmak”

Ad veya ad soylu sözcüklere getirilirler.

Yardım ettiği adda ses değişmesi olmazsa ayrı, olursa birleşik yazılır.

En çok kullanılanlar “etmek, olmak”

Birleşince bir anlam ve görevi ortalaşa yüklenen öğe olurlar.

    Örn:

                Şu zavallıya /yardım edelim

                Bugün neler hissettin.

                Ne zaman şükredeceksin.

                Kahrolursun.

                Sizi bugün çok /merak ettik.

                Kendine bakmazsan /hasta olursun

                Adam bizlere de nazar kıldı.

Uyarı: “etmek, olmak” cümlede bazen tek başlarına yüklem görevini de üstlenebilirler.

    Örn:

                Kendim /ettim, kendim /buldum.

                İçeri girenler /oldu.

                ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER

Birden çok sözcüğün birleşerek gerçek anlamından uzaklaşarak yeni bir anlamda kullanılması.

Bu eylemler, ya kendi sözcük anlamlarından sıyrılır, ya da “deyim” olurlar.

    Örn:

                Şunları bir daha /gözden geçir.

                Onun üçerine iki kişi /söz aldı.

                Bugün hasta düştü, hiç de iyi görünmüyor.