>>>EYLEMDE ÇATI <<<

EYLEMDE ÇATI

UYARI: BU KONUYU İYİCE ÖĞRENEBİLMEK İÇİN MUTLAKA CÜMLENİN ÖĞELERİNİ BİLMEMİZ GEREKİYOR…

ÖNCE CÜMLENİN ÖĞELERİ…

*Bu konu yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir.

Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir.

Eylemi özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçime ÇATI denir.

Eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerine eylemde çatı denir.

Eylemde çatıyı değişik ekler sağlar.

                                Eylemde Çatı

A.   Öznelerine göre                 B. Nesnelerine göre

    1. Etken eylemle                       1. Geçişli eylemler

    2. Edilgen                                  2. Geçişsiz

    3. Dönüşlü                                 3. Oldurgan

    4. İşteş                                                        4.  Ettirgen

A. ÖZNELERİNE GÖRE:

Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor sorularını yanıtlamamızı sağlar.

Öznelerine göre çatıya özne yüklem ilişkisi de denir.

                1. ETKEN:

Eylemi özne kendisi yapar.

Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir.

Eylem çatı eki almaz.

    Örn:

                Her gün oraya gideriz. (biz)

                Bir millet uyanıyor.

                Ağaçlar yapraklarını döktü.

                2. EDİLGEN (-l ve -n):

İşi yapan ortada yoktur.

İşin “başkası tarafından”  yapılması anlamı vardır.

Öznenin yaptığından etkilenen vardır ve bu özne gibi kullanılan sözde öznedir.

Etken çatılı eylemler, edilgen çatılı olunca nesneler özne (sözde özne) görevini üstlenir.

Yükleme getirilen “-l, -n” ekleriyle sağlanır.

    Örn:

                Adam /taşlıktan gelen çocuk sesleri/ duydu.

                   Ö                          B.Lİ N.                  Y

                                                                         (etken eylem)

                Taşlıktan gelen çocuk sesleri/ duyu-l-du.

                                           Ö                           Y

                                  (sözde özne)        (edilgen eylem)

           Etken eylem                     Edilgen eylem

                Kırdı.                   >                kırıldı

                Sevecek               >              sevilecek

                Boyuyor              >               boyanıyor

*Uyarı: Edilgen eylemde nesne gibi görünen öğe her zaman sözde öznedir.

Eylemi nesne yapmaz, eylem başkası tarafından yapılır.

    Örn:

                Ayakkabıları/ güzelce /boyadı. (etken

                          B.li N.                        Y

 eylem)

                Ayakkabıları/ güzelce/(başakası tarafından) boyandı. (edilgen)

                     Ö (sözde özne)            Y

                3.DÖNÜŞLÜ (-l ve -n):

Özne işi yapar ve bu işten etkilenir, bu iş kendisine döner.

Dönüşlü eylemlerde yapılan işten etkilenen nesne olmayıp özne olduğu için dönüşlü eylemler geçişsizdir.

İş kendine dönmüştür. Etkilenen kendisidir.

Eyleme edilgen eylemlerde olduğu gibi “-l,-n” ekleri getirilerek eylem dönüşlü yapılır.

    Örn:

                Ali erkenden uya-n-dı, yıka-n-dı, kurula-n-dı, giyi-n-di, tara-n-dı ve yola koyu-l-du.

                Kaya konuştukça açı-l-dı.

*Uyarı: Edilgenle dönüşlü aynı ekleri aldıkları için karıştırılmamalıdırlar. Edilgen eylemde etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde etkilenen gene işi yapan öznenin kendisidir.

Başkası tarafından yapılma anlamı yoktur.

    Örn:

                Tahtaya / adı /(başkası tarafından) yazıldı. (edilgen)

                                    Ö        Y

                Ali / bugün / kursa / yazıldı. (etken)

                     Ö                                Y

                Sözlerime /çok/ kırıldı (kırılma eylemini yapan o, kırılma eyleminden etkilenen gene o’dur)                          

                Bakkaldan / zeytin / de / alındı. (edilgen)

                                           Ö                 Y

                4. İŞTEŞ (-ş):

Eylemin birlikte veya karşılıklı yapılmasıdır.

İşin yapılması için en az iki kişi gereklidir.

Eyleme “-ş” eki getirilerek yapılır.

    Örn:

                Arkadaşıyla gülü-ş-tüler.

                Koridordan geçerken iti-ş-meyin.

                Tartı-ş-mayın! Kucakla-ş-ın!

*Uyarı: İşteş eylem, öznesi birden çok olan eylem değil, eylemin ortaya çıkabilmesi için birden çok özneye gereksinim duyan eylemdir.

    Örn:

                Ali, Veli, Deli dün buraya geldiler. (etken)

                Arkadaşımla o dövüştü. (işteş)

*Uyarı: Eylemi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir.

    Örn:

                Çocuklar bu yıl hızlı gelişti.

                               Otobüse zar zor yetiştik.

    B. NESNELERİNE GÖRE:

Yüklemi eylem olan cümlenin nesne alıp alamamasıdır.

Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır.

Nesne yüklem ilişkisidir.

                1. GEÇİŞLİ (İZİNLİ)

Nesne alabilen eylem cümleleridir.

Geçişli cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen vardır.

Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen eylemlerdir.

    Örn:

                Arkadaşım kitabı getirdi. (neyi>kitabı)

                Annem gördü. (neyi, ne, kimi>onu)

                2. GEÇİŞSİZ (İZİNSİZ)

Cümleye nesnenin girmesine izin vermeyen eylemlerdir.

Öznenin yaptığından etkilenen yoktur.

    Örn:

                Gülüyor. (ne, neyi, kimi>yok, bunları yanıtı öznedir nesne değil)

                Ansızın yere düştü. (yanıt nesne değil öznedir.)

                Her seher bir gül açar. (nesnesi yok)

                3. OLDURGAN (-t, -r, -tır/-dır):

Geçişsizken geçişli olan eylemlerdir.

Geçişsiz eylemlerin “-r, -t, -tır” eklerini alarak geçişli olmasıdır.

    Örn:

                               Güldürüyor.

                               Ansızın yere düşürdü.

                               Her seher bir gül açtırır.

                               Uyudu. (geçişsiz)

                               Uyuttu. (oldurgan)

                               Adamın elleri üşüdü. (geçişsiz)

                               Adam ellerini üşüttü. (oldurgan)    

4. ETTİRGEN (-t, -r, -tır/-dır) :

Özne eylemi yapmaz, başkasına yaptırma anlamı vardır.

Geçişli eylemleri daha geçişli yapar

Öznenin yaptığından etkilenen hem yaptırdığı kişi hem de nesne olduğu için eylemin geçişlilik derecesini de arttırır.

Eyleme getirilen “-t,-dır,-r” ekleriyle yapılır.

    Örn:

                Biraz meyve al-dır-dım.

                Yerdeki çöpleri topla-t-tı.

                Adamı acımadan öldür-t-ecek.

                Serap kitabı okudu. (1. dereceden

                Serap kitabı okuttu. (2. dereceden

                Serap kitabı okutturdu. (3. dereceden geçişli)