>>>EYLEMLER - FİİLLER <<<

EYLEMLER - FİİLLER

İş, oluş, durum ve hareketi zaman ve kişi kavramlarına bağlayarak anlatan sözcüklerdir.

Her eylemde bir hareketlilik anlamı, bir zaman anlamı, bir de kişi anlamı vardır.

Sonuna –mek, -mak  ekleri getirilebilen tüm sözcükler eylemdir.

UYARI: Eş görevli yani cümledeki kullanılışına göre hem ad hem de eylem olabilen eşsesli sözcüklere dikkat.

    Örn:

                Yere düşünce yüzünü yüzdü.

                Kendisine gül verince yüzü güldü.

                KILIŞ

Nesne alabilen eylemlerdir.

Etkilenen vardır.

    Örn:

                Ezdi.

                Sevdi.

                Geçmiş.

                DURUM

Kılış ve oluş eylemlerinin dışındaki eylemlerdir.

                OLUŞ

Kendi kendine oluşan eylemlerdir.

    Örn:

                Sarardı.

                Morarıyor.

                Çürüyecek.

    EYLEM ÇEKİMİ:

Eyleme getirilen çeşitli eklerle sağlanır.

Eylemde yeni bir eylem türetmezler.

    EYLEM KİPLERİ:

Kip= zaman+kişi

Eylemlerin zaman ve biçim özelliklerine çeşitle eklerle çekimlenmesine eylemde kip denir.

Zaman eki almış eylemin, kişi eki de almasıyla ortaya çıkan biçime “kip” denir.

İkiye ayrılır. (haber, dilek)

A. HABER/ZAMAN KİPLERİ:

Zaman + kişi = kip

BASİT ZAMANLI EYLEMLER:

Eylemin ne zaman yapıldığını bildiren zaman ekleridir.

                GEÇMİŞ (-mış, -dı):

Eylemin önceden gerçekleştiğini bildirir.

Eylemin yapılması söylenmesinden önce gerçekleşmiştir.

Eylem+-di, -miş=geçmiş zaman

                        Dİ’Lİ (görülen):

Eylemin yapıldığı görülmüştür.

Eylemin yapıldığı kesin olarak anlatılır.

Soru biçimin “mi” soru ilgeciyle sağlanır.

                        MİŞ’Lİ (duyulan):

Eylemin yapıldığı duyulmuştur.

Kesinlik anlamı yoktur.

Soru biçimin “mi” soru ilgecidir.

                ŞİMDİKİ (-yor):

Eylemin yapılırken söylendiğini bildirir.

Eylemin yapıldığı anla söylendiği an aynıdır.

Eylem+-yor=şimdiki zaman

    Örn:

                Zaman değiş-i-yor.

                Neden gülü-yor-sun?

                GELECEK (-ecek, -acak):

Eylemin gelecekte yapılacağını bildirir.

İşin anlatımdan sonra yapılacağını bildirir.

Eylem+-ecek=gelecek zaman

                GENİŞ (-r):

Eylemin her zaman yapıldığını ve ilerde de yapılabileceğini bildirir.

Eylem+-r=geniş zaman

    Örn:

                Okumayı seve-r-im. (her zaman)

                Ülkemizde bayraklar sallan-ı-r. (her zaman)

BİRLEŞİK ZAMANLI EYLEMLER:

Basit zamanlı eylemlere “-di, -miş, -se” eklerinden biri getirilerek yapılır.

Kip ve zaman eki iki tane olan eylemlerdir.

-di: hikayesi

-miş: rivayeti

-se: şartı/koşulu

                HİKAYE BİRLEŞİK ZAMAN (-dı):

Eylem+zaman/kip eki+di+kişi

    Örn:

                -malı-y-dı-

                -yor-du-

                -acak-tı-

                -r-du-

                du-y-du-

                RİVAYET BİRLEŞİK ZAMAN(-mış):

Eylem+zaman/kip eki+-mış+kişi

                ŞART BİRLEŞİK ZAMANI (-sa,-se):

Eylem+zaman+-sa+kişi  

B. DİLEK KİPLERİ:

Özel bir zaman anlamı yoktur.

İşin yapılıp yapılmayacağı da belli değildir.

Eylemin yapılmasına isteme/dileme anlamı vardır.

    GEREKLİLİK (-meli, -malı):

Bir işin yapılması, olması gerektiğini anlatır.

Eylem+-malı+kişi=gereklilik

Çekimleri:

                Olumlu:

Eylem+malı+kişi

                Olumsuz:

Eylem+ma+malı+kişi

                Soru:

Eylem+malı+mı+kişi

Uyarı: Gereklilik kipleri bazen olasılık anlamı da verebilirler.

    Örn:

                Bu gelen babam olmalı. (sanırım)

                Gelmediğine göre çalışıyor olmalı. (sanırım)

    DİLEK-ŞART/KOŞUL (-se, -sa):

İşin yapılması hem isteğe hem de koşula bağlıdır.

Eylem+sa+kişi

Çekimleri:

                Olumlu:

Eylem+se+kişi

                Olumsuz:

Eylem+ma+sa+kişi

                Soru:

Eylem+sa+kişi+mı

İSTEK (-se, -sa):

Eylemin yapılması istenir.

Eylem+-a+kişi

Çekimleri:

    Olumlu:

Eylem+a+kişi

                Oku-y-a-y-ım.                     Oku-y-a-lım

    Olumsuz:

Eylem+ma+-a+kişi

    Soru:

Eylem+a+kişi+mı

EMİR/BUYURMA (eksiz):

Eylemin yapılmasını buyurmak için kullanılır.

Emri veren söyleyen olduğu için 1. tekil/çoğul kişisinin emir çekimi yoktur.

Eylem+kişi=emir

Çekimi:

    Olumlu:

                -                                             -

                gel                                         gel-in/iniz

                gel-sin                                  gel-sinler

    Olumsuz:

Eylem+me+kişi 

    Soru:

Buyurma/emir kipinin soru biçimi yalnızca 3. tekil kişi için kullanılır.

*Eylem+3. kişi (tekil/çoğul)+mı

EYLEMDE KİŞİ:

Eylemde kişi eyleme eklenen/ek halinde olan zamirlerle yapılır.

    Örn:

                aldım (ben-1. tekil kişi)                    aldık (biz-1.çoğul kişi)

                koşuyorsun (sen-2. tekil kişi)    koşuyorsunuz (siz-2. çoğul kişi)

                gülecek (o-3. tekil kişi)       gülecekler (onlar-3. çoğul kişi)

EYLEM ÇEKİMLERİNDE OLUMLULUK -  OLUMSUZLUKLAR:

Eylem+dilek-şart/haber kipi+ma+kişi eki

Geniş zamanda (-r) düşer

Ayrıca “değil” sözcüğüyle de yapılır.

    Örn:

                Anlamış değilim.

EYLEM ÇEKİMLERİNDE SORU (mı):

    Örn:

                Çalıştın>              Çalıştın mı?

                Çalışmışız>         Çalışmış mıyız?

                Geliyordu>           Geliyor muydu?

EYLEMLERDE ZAMAN /KİP/ ANLAM KAYMASI:

Eylemdeki zamanın başka zamanın yerine kullanılmasıdır.

    Örn:

                Ödevimi yarın bitiriyorum. (-ecek)

                Bu öğrence her yıl okul birincisi oluyor. (-r)

                Kasabamızın kışları soğuk geçiyor. (-r)

                Bir gün adam kapısına dayanır. (-mış)

                O adamı bulup bana getireceksiniz. (getirin)

                Bu sınıf çok değişmiş. (değişti)

                Mehmet soruyu bilemedi, dersine çalışmamış olacak. (olmalı)

                Çocuğun üstünü başını giydirip bana getirirsiniz. (giydirin)

                En geç yarın bana bu kitabı getirmelisin. (getir)